Erasmus, Adages, Adagia, adagios, proverbios, Zenobio, Mignault, Andreas Schottus, Michael Apostolius, Michael Apostolio



  google

Ediciones en CD:

emblemas

• Libros de Emblemas Españoles. Edición Completa

• La Edad de Oro de la Emblemática Europea

• Emblemas de Wither & Rollenhagen

• Alciato, Emblemata. Edición Crítica

• Emblemas de la Compañía de Jesús

• Libros de Empresas Renacentistas

• Repertorios Barrocos de Empresas

símbolos

• Jeroglíficos

• Simbolismo Animal

• Mitografías

numismática

• Numismática Renacentista

• Obras Completas de Hubert Goltzius

sabiduría proverbial

• Los Adagia de Erasmo y sus fuentes

diccionarios

• Covarrubias, Tesoro de la lengua española

obras completas

• Baltasar Gracián

Tesoros de Kalocsa

• Salterio MS 382
c. 1438

 

13. Los Adagia de Erasmo: versiones y fuentes

EL PRIMER ÉXITO EDITORIAL DE ERASMO fueron los Adagia, que publicó en París en 1500. Aquella primera Collectanea adagiorum solo era una pequeña muestra de lo que acabaría siendo, nacida del deseo de recoger, como hiciera Aulo Gelio en sus Noches áticas, sus variadas notas de lectura. Erasmo contaba 30 años y estaba en un momento crucial de su vida, todavía formándose pero ya con la fuerte personalidad y ambiciones que le caracterizarían. Con sus continuas ampliaciones, correcciones y reediciones, los Adagia fueron la colección de proverbios más monumental y al mismo tiempo más influyente en Europa. Acompañaron a Erasmo durante su período de madurez y se difundieron por todos los países en reimpresiones, versiones reordenadas, resumidas, comentadas, traducidas o mutiladas.

Se trata de un libro básico para entender la cultura del siglo XVI. Con él su autor abrió una ventana al mundo antiguo partiendo de unos enunciados —refranes, modismos y metáforas clásicos— que lo evocaban de manera tan vívida. Quería acercarse a las lecturas clásicas desde los mediocriter literati, ofreciendo además, con lo mismos adagios, unos elementos mnemotécnicos auxiliares para guardar con comodidad los conocimientos en la memoria. En los adagios, insistía Erasmo subrayando el componente oracular, «se comprime toda la sabiduría del mundo antiguo».

La edición de 1508 —Venecia, Aldo Manuzio—, además de considerablemente ampliada, apareció con interesantes reflexiones sobre los propios adagios, sobre el saber, sobre la lengua. El adagio, a partir de aquí, es visto como un núcleo de significado necesitado de desarrollo explicativo para comprenderse en su totalidad. Una sentencia aparentemente trivial puede esconder un tesoro de sabiduría. En 1515 aparece la tercera edición —Basilea, Froben— con una reflexión nueva sobre la aplicación moral y social de estas sentencias y, en algunos casos, hasta política o económica. Desde aquí, en cada reedición con Froben habrá añadidos, fijándose en 1536. A la muerte de Erasmo, será necesario todavía tener en cuenta los comentarios de Henricus Stephanus en su edición de Ginebra 1558.

En nuestra edición digital incluimos el texto completo de la más autorizada, la de las Opera omnia de Leiden 1703, con todo su material complementario, añadiendo los prefacios de las las ediciones anteriores y las notas a pie de página que acompañan al texto. Estas notas son en parte del editor de las Opera omnia, Jean Leclerc, y en parte de Henricus Stephanus en su mencionada edición de los Adagia. Además, incorporamos las versiones y paráfrasis contemporáneas más importantes, como la edición «tridentina» alterada y expurgada, cuya impresión encargó la comisión papal del Index a Paolo Manuzio y que desde 1575 fue la única permitida a los católicos; los comentarios de Claude Mignault, o las traducciones —bastante libres— de Richard Taverner, Johannes Decius y otros.

En la segunda edición, en preparación, se anotan también las fuentes de las citas e incluimos las mejores ediciones contemporáneas de algunas de las obras de referencia utilizadas por Erasmo, como las colecciones de proverbios de Zenobio o Apostolio.

Edición: 2006 — ISBN: 978-963-87196-4-5

 

 

Títulos incluidos:

• Erasmo, Adagia, de Opera omnia, Leiden 1703, editado y comentado por Jean Leclerc
• Adagia, editado por Paulus Manutius, Roma 1575
• Spalatinus, Georgius, Man muß entweder ein konig oder aber ein narr geborn werden, s.l. 1520 (primera traducción alemana del adagio 1.3.1, Aut regem aut fatuum nasci oportere)
• Taverner, Richard, Proverbes or adagies… gathered out of the Chiliades by Erasmus, Londres 1539, y la segunda edición ampliada, de 1545 (primera traducción inglesa de los Adagia)
• Decius Baronius, Johannes, Adagiorum Graecolatinoungaricorum Chiliades, Bártfa 1598

Añadido en la segunda edición
(en preparación):

• Erasmo, Silenos de Alcibíades, Valencia: Jorge Costilla, 1529; y Amberes: Martin Nucio, 1555 (editio optima)
• Mignault, Claude, Comentarios a los Adagia, de la edición de Colonia 1612
• Zenobio, Epitomê tôn Tarrhaiou kai Didymou paroimiôn, con la traducción latina de Gilbert Cousin, Basilea: Henricus Petri 1562
• Schottus, Andrea, S. J., Adagia sive proverbia graecorum ex Zenobio seu Zenodoto, Diogeniano et Suidae collectaneis. Partim edita nunc primum partim latine reddita, scholiisque parallelis illustrata, Amberes: Plantin 1612
• Michael Apostolio, Paroemiae, cum Petri Pantini versione, eiusque et doctorum notis, Leiden: Elzevir 1619
 

Este poco conocido retrato de Erasmo, publicado en Imagines virorum litteris illustrium (Estrasburgo 1590) de Nicolaus Reusner, lo representa apoyándose sobre la estatua del «Termino», que había elegido como impresa propia. Las razones de esta elección las expuso en el ensayo que aquí publicamos, extraído del Vol. X de sus Opera omnia.
 

Desiderii Erasmi epistola apologetica de Termini sui inscriptione "Concedo nulli"

Des. Erasmus ornatissimo viro Alfonso Valdesio, Caesareae majestatis Secretario, S. D.

QVOD mihi pro tuo ingenio modestissime significas, idem ex aliorum litteris dilucide cognovi, exstitisse qui Terminum annuli mei sigillum in calumniam vocent, vociferantes intolerabilis arrogantiae esse, quod adjectum est symbolum, Concedo nulli. Quid est, si hic non est fatalis quidam morbus calumniandi omnia? Ridetur Momus, qui sandalium Veneris reprehenderit, at isti Momum ipsum superant, qui in annulo quod arrodant invenerint. Momos dicerem, sed Momus nihil carpit, nisi quod prius attente perspexerit. Isti φιλαίτιοι vel sycophantae potius, clausis oculis carpunt, quod nec vident, nec intelligunt. Tanta est morbi vis. Atque interim sibi videntur Ecclesiae columnae, cum nihil aliud quam traducant suam stoliditatem, cum pari malitia conjunctam, jam notiores Orbi quam expedit. Somniant ab Erasmo dici, Concedo nulli. Atqui si mea scripta legerent, viderent vix quenquam esse tam mediocrem ut illi me praeferam, citius concedens omnibus quam nulli. Jam qui me propius ex convictu familiari noverunt, quidvis vitii tribuent potius quam arrogantiam: meque fatebuntur propiorem esse illi Socratico, hoc unum scio, me nihil scire, quam huic, concedo nulli. Sed fingant animum tam insolentem esse mihi, ut memet omnibus anteponam, etiam-ne tam stultum existimant, ut id symbolo profitear? Si quid haberent Christianae mentis, interpretarentur ea verba, aut non esse mea, aut aliam habere sententiam. Vident illic sculptam imaginem, inferne saxum, superne juvenem capillis volitantibus. An haec habet aliquid Erasmi? Id si parum est, vident in ipso saxo expressum, Terminus, in quam dictionem si desinas, versus erit jambicus dimeter acatalectus, Concedo nulli terminus: Sin hinc incipias, erit dimeter trochaicus acatalectus, Terminus concedo nulli. Quid si pinxissem leonem, & addidissem symboli loco, Fuge, ni mavis discerpi, num haec verba mihi tribuerent pro leone? At nihilo sanius est, quod nunc faciunt: nam similior leoni sum, quam saxo, ni fallor. Dicent, non animadvertimus esse carmen, nec novimus Terminum. An igitur posthac crimen erit scripsisse carmen, quoniam illi metricam rationem non didicerunt? Certe cum scirent in hujusmodi symbolis captari etiam obscuritatis aliquid, quod conjecturas intuentium exerceat, si non noverant Terminum, quanquam hoc ex Augustini & Ambrosii libris poterant discere, sciscitari debebant à talium rerum peritis. Olim fines agrorum signo quopiam discernebantur. Id erat saxum è terra prominens, quod ἀκίνητον esse jubebant Priscorum leges, quarum haec vox est apud Platonem, Quae non posuisti, ne tollas. Addita est superstitio, quo magis deterreretur imperita multitudo, à tollendi audacia, dum credit in saxo violari Deum, quem Romani Terminum vocant, cui fanum ac festum etiam dicatum, Terminalia. Hic Terminus, ut est in Romanis Annalibus, solus Jovi noluit concedere, quod cum caeterorum omnium sacellorum exaugurationes admitterent aves, in solo Termini fano non addixere. Refert T. Livius Libro ab Urbe condita I. ac rursus Lib. VI. narrat, quod cum augurato liberaretur Capitolium, Juventas Terminusque moveri se passi non sunt. Id omen magno omnium gaudio exceptum est, quod existimarent portendi perpetuitatem imperii. Juventus ad belulm utilis, & Terminus fixus est. Hîc forte clamabunt, quid tibi cum fabuloso Deo? Obvenit, non adscitus est. Alexander, Archiepiscopus titulo S. ANDREAE, cum à patre Jacobo, Scotiae Rege, Senis in patriam revocaretur, mihi Romam evocato, velut gratus & amicus discipulus, annulos aliquot dono dedit, habitae inter nos consuetudinis μνημόσυνον. In his erat, qui in gemma sculptum habebat Terminum. Nam hoc prius ignotum indicavit Italus quidam, rerum antiquarum curiosus. Arripui omen, & interpretatus sum admoneri me, non procul abesse vitae terminum: nam id temporis agebam annum circiter quadragesimum. Haec cogitatio ne posset excidere, litteris hoc signum imprimere coepi. Addidi carmen, ut ante dictum est. Itaque ex profano Deo feci mihi symbolum, adhortans ad vitae correctionem: Mors enim vere Terminus est, qui nulli cedere novit. Atqui in fusili imagine adscriptum est Graece, ὅρα τέλος μακροῦ βίου, id est, Specta finem longae vitae, Latine, Mors ultima linea rerum. Poteras, inquient, insculpere defuncti cranium. Forsitan accepturus eram, si obvenisset: sed hoc arrisit, primum quia fortuito contigit, deinde quod geminam haberet gratiam, alteram ex allusione ad priscam ac celebrem historiam, alteram ex obscuritate, quae symbolis est peculiaris. Habes Apologiam de Termino, seu verius de lana caprina. Atque utinam isti tandem calumniis suis terminum ponerent. Lubens enim cum illis paciscar, ut mutem symbolum meum si illi mutent morbum suum. Ita sane rectius consuluerint auctoritati suae, quam clamant per bonarum litterarum studiosos labefactari. Ego profecto tantum absum à cupiditate laedendi existimationem istorum, ut vehementer doleam, quod ipsi sese tam stolidis sycophantiis Orbi propinent deridendos, nec erubescant toties cum ludibrio confutati. Dominus te servet incolumem & corpore & animo, amice in Christo carissime. Datum Basileae, 1. Augusti, Anno 1528.

 

 

Empresa 66 de Guillaume Paradin sobre el mismo asunto:
 

ed. Lyon 1557: Le Die Terminus des Rommeins, qui mesmes ne ceda à Iupiter, estoit la Deuise d’Erasme, sur laquelle un Cordelier nommé Caruayalus, lui improperoit & obiectoit, que ce faisoit il par grande arrogance: comme ne voulant (en sauoir) ceder à personne aucunement. Combien toutefois qu’elle se puisse entendre de la Mort, terme dernier & final de tous, que personne ne peut outrepasser. Response aussi que fit Erasme audit Carnayalus.

ed. Londres 1591: Erasmus Roterodamus vsed for his simbole the image of Terminus the God of the Romanes, which neuer gaue place to Iupiter himselfe, for the which thing Caruayalus a Franciscan frier found fault with him. Laying it to his charge, and obiecting it as a thing done too arrogantly of Erasmus, for that he thereby signified that he woulde yeelde to no man on earth in anie point of learning: although that sentence indeede may be vnderstoode of death which is the last or vttermost bond or limite of all things, which no man is able, or by anie meanes may escape, or flie from. with the which answere Caruayalus was satisfied and contented.

 

última hora

• ¡Regístrese para nuestras novedades!

• 5.4: RSA: una recapitulación

• 4.4: Edición DVD de Covarrubias, Tesoro de la lengua española

• 18.3: Tesoros de Kalocsa, vol. 1: Salterio MS 382

más...

silva

Discreto Lector

Sancho Panza y la tortuga

Un encuentro con la Inquisición

Fénix en lo alto de la palmera

Canis reversus

La Voz de su Amo

El mejor verso de Virgilio

Relacionado con este CD: Comer tortuga, o no comerla

blog de studiolum

•  Chinatown

•  Un viaje a la mente barroca

•  Unde Covarrubias Hungaricè didicit?

más...

biblioteca abierta

• Bibliografía Emblemática Hispánica

• Horapolo, Hieroglyphica 1547

• Alciato, Emblemata 1531

• El Album Amicorum de Franciscus Pápai Páriz

• Ludovicus Carbo, De Mathiae regis rebus gestis (c. 1473-75)

• Epistolario de Pedro de Santacilia y Pax

medio maravedí

Textos y estudios de literatura española medieval y del Siglo de Oro